تاریخچه :
در شرایط حاضر نقش محوری دانشگاهها در تولید علم و توسعه كشور انكار ناپذیر بوده، در چشم انداز بیست ساله نیز انتظارات بسیار گسترده ای از دانشگاهها وجود دارد. دانشگاهها مكلفند همسو با گسترش روز افزون علوم و فنون و تكنولوژی های جدید و پیشرفته در جهان و با توجه به نیاز کشور، نیروی انسانی متدین و متبحر، با نشاط و فعال، بالنده و متفكر با توجه به نیاز كشور تربیت كنند، علاوه بر آن به تولید علم و به ویژه علم بومی همت گمارند. بنابراین اداره امور دانشگاهها بعنوان مغز متفكر جامعه باید قوانین و مقرراتی با ویژگی های متفاوت از سایر دستگاهها داشته باشد. قانون تشكیل هیأت امناء به همین منظور در شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب رسیده و تا حد زیادی اختیارات ویژه ای به دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی داده است. اما بدلیل نهادینه نشدن این تفكر در سایر دستگاهها مشكلاتی را جهت استفاده مطلوب از قانون مذکورفراهم آورده است. تصویب ماده ۴۹ قانون برنامه پنج ساله چهارم توسعه و ماده ۲۰ قانون برنامه پنج ساله پنجم توسعه راه را برای اداره امور دانشگاه با ویژگی های فوق هموار نموده است لیکن می بایست تلاش گسترده ای جهت عملیاتی شدن این ماده قانونی با حفظ رعایت سیاست ها و قوانین وزارت متبوع صورت پذیرد. از تأسیس اولین مؤسسه آموزش عالی در ایران حدود ۱۰۷ سال و از تشکیل اولین هیأت امناء حدود ۴۲ سال می گذرد. در زیر به تاریخچه هیأت امناء در قبل و بعد از انقلاب اسلامی پرداخته می شود.
الف) هیئت‌امناء قبل از انقلاب اسلامی: از سال ۱۳۴۰ یعنی قبل از تأسیس وزارت علوم و آموزش عالی زمزمه‌های هیئتهای امناء دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی به صورت ها و تركیب های متفاوت و پراكنده به گوش می‌رسید. از جمله درسال ۱۳۳۹ در اساسنامه دانشگاه ملی سابق (شهید دكتر بهشتی) هیئت‌امناء بعنوان ركن اصلی دانشگاه به تصویب رسید. اما دانشگاه شیراز براساس قانون تأسیس دانشگاه مصوب سال ۱۳۴۲ (هـ.ش) جزء اولین دانشگاههایی بود كه دارای هیئت‌امناء گردید. سپس دانشگاه صنعتی شریف در سال ۱۳۴۴ هیئت‌امناء خود را تشكیل داد. سرانجام در سال ۱۳۴۶ دانشگاه تهران نیز دارای هیئت‌امناء گردید. در اسفند ماه ۱۳۵۰ قانون هیئتهای امناء مؤسسات عالی علمی و دولتی از تصویب مجلسین وقت گذشت که پایه و اساس آن، قانون تشكیل و اختیارات هیئت‌امناء دانشگاه تهران بود. طبق آن، هیئتهای امناء دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی دولتی با رعایت قانون تأسیس وزارت علوم و آموزش عالی به صورت یكنواخت و هماهنگ تشكیل می گردید. اعضای هیئت‌امناء مرکب از وزیر علوم و آموزش عالی یا نماینده تام‌الاختیار وی، ۸ نفر از شخصیت‌های محلی و كشوری كه بتواند نقش مؤثری در توسعه مؤسسه مربوط داشته باشند، بودند. ضمناً در مؤسسات آموزش عالی خارج از پایتخت استاندار مربوط نیز عضویت داشت. در مؤسسات علمی وابسته به وزارتخانهها و سازمان‌های دیگر وزیر یا مسئول مربوط علاوه بر وزیر علوم به اقتضاء سمت خود ریاست و یا عضویت هیئت‌امناء را داشتند. رؤسای مؤسسات عالی علمی بدون حق رأی در جلسات شركت داشتند. وزارت علوم و آموزش عالی می‌توانست مقررات این قانون را در صورت اقتضاء در هریك از مؤسسات عالی پژوهشی دولتی دیگر و یا مؤسسات عالی علمی دیگری كه به نحوی از انحاء از كمك دولت استفاده می‌نمودند به اجرا بگذارد. براساس اصلاحیة قانون هیئت‌امناء مصوب سال ۱۳۵۰ كه در مرداد ماه ۱۳۵۳ به تصویب رسید ، وزارت علوم و آموزش عالی مكلف گردید برای هر یك از دانشگاههای دولتی و غیردولتی و مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی دولتی هیئت‌امنایی با تركیب وزیر علوم و آموزش عالی یا نماینده تام‌الاختیار او ، وزیر مشاور و رئیس سازمان برنامه و بودجه یا نماینده تام‌الاختیار او ، دبیر شورای مركزی دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی، چهار تن از شخصیت های بصیر و مطلع كه نقش مؤثری در توسعه مؤسسه مربوطه داشته باشند، تشكیل دهد. در دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی خارج از پایتخت، استاندار و رئیس انجمن شهر مربوط نیز عضو هیئت‌امناء بودند. در مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی وابسته به سایر وزارتخانهها و مؤسسات دولتی وزیر یا مسئول دولتی نیز به اقتضای سمت خود ریاست یا عضویت هیئت را داشتند. رؤسای دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی بدون حق رأی در جلسات شركت داشتند. هیئتهای امناء دانشگاهها به تدریج با تركیب شرح وظیفه فوق ایجاد و شروع بكار نمودند.
ب) هیئت‌امناء بعد از انقلاب اسلامی: پس از پیروزی شكوهمند انقلاب اسلامی در كشور در اسفند سال ۵۷ تمامی هیئتهای امناء دانشگاهها به استناد لایحه قانونی مربوطه منحل گردید. لیكن برای جلوگیری از ركود ادارة امور دانشگاهها و مؤسسات تحقیقاتی هیأتی مركب از وزیر علوم و آموزش عالی، وزیر مشاور و رئیس سازمان برنامه و بودجه و وزیر طرح های انقلاب تشكیل و تصمیم‌گیری در كلیه موارد فوق را به عهده گرفت. آن هیئت بعدها به هیئت سه‌نفره جانشین هیئت‌امناء معروف گشت که متشکل از وزیر علوم و آموزش عالی و رئیس سازمان برنامه و بودجه یا نمایندگان تام‌الاختیار آنان و آقای دكتر یدالله سحابی (عضویت با نام) بود. هیئت سه‌نفره فوق‌الذكر از اسفند سال۵۷ تا پایان سال۶۹ طی سی‌ونه جلسه تلاش نمود تا درباره مسائل و مشكلات مالی، اداری، استخدامی و سازمانی دانشگاهها در چهارچوب قوانین و مقررات مربوطه تصمیم‌گیری های لازم را به عمل آورند. هیئت سه‌نفره مزبور فعالیت های خود را از طریق كمیته‌های كارشناسی اداری، مالی و بررسی و تجدید‌نظر و تدوین قوانین، آئین نامه استخدامی پیگیری و سازماندهی می کرد. با گسترش كمّی آموزش عالی و تأسیس دانشگاهها و دانشكده‌های مختلف در اقصی نقاط كشور و همچنین افزایش شمار دانشجویان و توجه به پژوهش در سطوح بنیادی و كاربردی و توسعه‌ای و افزایش نیازها و خواسته‌‌ها و سایر عوامل موجب گردید اندیشه احیاء و شكل‌گیری مجدد هیئت‌امناء دانشگاهها با هدف اعطای استقلال بیشتر در سیاستگزاری و تصمیم‌گیری بروز نماید. مسئولان عالی رتبـة وزارت فرهنگ و آموزش عالی برآن شدند تا قانون تشکیل هیئت های امناء دانشگاهها و موسسات آموزش عالی و پژوهشی را تنظیم نمایند و نهایتاً در جلسات ۱۸۱ و ۱۸۳ مورخ ۹ و ۲۳/۱۲/۱۳۶۷ شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب رسید و مقرر گردید مواد ۸، ۹ و ۱۰ آن طی لایحه ای جهت تصویب به مجلس شورای اسلامی تقدیم گردد. لازم به ذکر است تا پایان سال ۱۳۶۹ به رغم تصویب قانون تشکیل هیئت های امناء مذکور در سال ۱۳۶۷ به موجب ماده ۱۱ آن کماکان هیئت سه نفره جانشین هیئت امناء به فعالیت خود ادامه داد. در بهمن ماه سال ۱۳۶۹ قانون نحوه انجام امور مالی و معاملاتی دانشگاهها و موسسات آموزش عالی و تحقیقاتی به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید که در تاریخ ۲۶/۱۰/۱۳۶۹ شورای نگهبان آن را تأیید نمود. متعاقب آن دانشگاههای وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به ایجاد هیئت های امناء در دانشگاهها و موسسات علمی و تحقیقاتی وابسته همت گماشتند. در حال حاضر در دانشگاهها و موسسات آموزشی و پژوهشی وابسته به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ۵۱ هیئت امناء شکل گرفته است. ضمناً برای دانشکده های جدید که در سال ۱۳۹۲ و بعد از آن بودجه مستقل خواهند داشت نیز هیأت امناء استقرار خواهد یافت. خاطرنشان می سازد که دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله، دانشگاه شاهد، دانشگاه آزاد اسلامی، دانشگاه علوم پزشکی ارتش، دانشگاه امام حسین (ع)، انستیتو پاستور ایران، موسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ایران و موسسه سرم و واکسن سازی رازی نیز دارای هیئت امناء می باشند. نکته دارای اهمیت آن که با تصویب ماده ۴۹ قانون برنامه پنج ساله چهارم توسعه کشور از ابتدای سال ۱۳۸۴ دانشگاهها و موسسات آموزش عالی و پژوهشی دولتی صرفاً براساس آیین نامه‌ها و مقررات اداری، مالی، استخــدامی و تشکیلات خاص، مصوبات هیئت های امناء مربوطه که به تایید وزرای علوم ، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی حسب مورد می رسد بدون الزام به رعایت قانون محاسبات عمومی، قانون استخدام کشوری و سایر قوانین و مقررات عمومی اداری، مالی و استخدامی اداره شده که با تاکید این مهم در قانون برنامه پنج ساله پنجم توسعه "بند ب ماده ۲۰" نقش هیات های امناء و استقلال دانشگاه ها پر رنگ تر گردیده است . ضمن آن که اعتبارات این مؤسسات کمک تلقی شده و پس از پرداخت به هزینه قطعی منظـور می گردد. این مواد قانونی برنامه ها که مصوب مجلس محترم شورای اسلامی می باشد می تواند به عنوان نقطه عطفی جهت افزایش کارایی هیئت های امناء و استقلال دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی تلقی شود. مشــروط بــرآن که ساختار لازم جهت تحقق این ظرفیت قانونی در دانشگاهها و ستاد وزارتخانه های مرتبط ایجاد گردد. در همین راستا نیز در سال ۱۳۹۰ کلیه دانشگاهها و مؤسسات در ساختار خود واحدی ستادی در حوزه ریاست مؤسسه بنام دبیرخانه هیات امناء با تصویب هیات امنای خود و تایید و ابلاغ وزارت به وجود آوردند تا به عنوان بازوی ارتباطی بین اعضای اصلی، مسئولین دانشگاه و وزارت متبوع بوده و هماهنگی های لازم را برای پویایی هیات امناء و اجرایی شدن مصوبات بوجود آورند.